Trống quân – Nghệ thuật dân gian đặc sắc vùng Kinh Bắc

Bắc Ninh – vùng đất cổ của Kinh Bắc từ lâu đã được biết đến là cái nôi của nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống Việt Nam mang đậm bản sắc dân tộc. Trong số đó, Quan họ và Ca trù đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Vùng đất hội tụ nhiều loại hình nghệ thuật dân gian

Quan họ rất đặc sắc, nhưng thực tế chỉ có 49 làng Quan họ gốc, trong đó một số làng hiện thuộc Bắc Giang nhưng xưa kia nằm trong vùng Bắc Ninh – Kinh Bắc. Còn Ca trù, dù tổ nghề ở Dục Tú (nay thuộc Hà Nội), cũng vốn dĩ bắt nguồn từ vùng đất Bắc Ninh – Kinh Bắc. Hiện nay, Ca trù chỉ còn được bảo tồn ở một số làng do tính bác học và phần nào do cách nhìn nhận dân gian đối với loại hình này.

Hát trống quân – Di sản bị mai một

Ngoài Quan họ và Ca trù, Bắc Ninh còn sở hữu một loại hình nghệ thuật truyền thống phổ biến ở khắp các làng quê: hát trống quân. Dù từng rất thịnh hành, hiện nay loại hình này gần như bị thất truyền. Việc tổ chức lại một buổi hát trống quân đầy đủ nghi thức như xưa là điều hiếm hoi. Tuy nhiên, các cơ quan văn hóa địa phương đã nỗ lực tổ chức, thu âm và lưu trữ nhằm bảo tồn loại hình nghệ thuật này.

Ở các làng quê, vẫn còn những nghệ nhân nắm giữ kỹ năng hát và tổ chức canh hát. Đặc biệt tại vùng Nam Đuống – nơi ít chịu ảnh hưởng của Quan họ – hát trống quân lại phổ biến, với nhiều điểm tương đồng trong cách tổ chức với quan họ bọn, quan họ chiếu. Hát trống quân là hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ nên đòi hỏi người hát không chỉ có chất giọng tốt mà còn phải am hiểu nhiều ca dao, tục ngữ, truyện thơ, thơ Nôm. Những nghệ nhân giỏi có thể thuộc hàng trăm câu thơ, dù không biết chữ. Truyện Kiều, một tác phẩm văn học nổi tiếng, thường được vận dụng trong các canh hát, khiến nó càng trở nên phổ biến trong đời sống dân gian.

Theo ghi chép trong các sách như Địa chí Hà Bắc, Hát trống quân, Văn hóa dân gian ở Gia Đông cùng nhiều chuyến điền dã, vùng Nam Đuống chính là nơi nghệ thuật hát trống quân phát triển mạnh mẽ nhất, với lệ bộ quy củ và hình thức thi đấu từng được báo chí thời đó ghi nhận.

Nhạc cụ đặc trưng và cách tổ chức canh hát

Điểm đặc biệt của hát trống quân là việc sử dụng nhạc cụ đơn sơ nhưng độc đáo – gọi là trống quân hay trống đất, với âm thanh trầm ấm, lạ tai, tạo nên không khí tình tứ cho buổi hát. Loại trống này được làm bằng cách đào một hố sâu khoảng một mét, phủ miệng bằng mâm gỗ, bên trong có vỏ ốc, vỏ nứa để cộng hưởng âm thanh. Một sợi dây mây hoặc dây thừng được căng ngang miệng hố, với thanh tre chống ở giữa để truyền âm. Ngoài ra, còn có các loại trống quân khác sử dụng chum hoặc hộp sắt tây, nhưng âm thanh không trầm và vang như trống truyền thống.

Canh hát trống quân thường được tổ chức vào tháng tám âm lịch, khi mùa màng đã xong, thời tiết se lạnh.

Một buổi hát đầy đủ nghi thức sẽ gồm nhiều phần quen thuộc trong các loại hình nghệ thuật hát đối đáp dân gian, như:

• Hát khai đám (hoặc giáo đầu)

• Hát giao hẹn (quy định thể lệ)

• Hát chào mừng bạn

• Hát khoe quê (giới thiệu đội hát và địa phương)

• Hát thi tài (vận huê tình, vận bằng trắc, thi đố, xướng họa, hát truyện Nôm)

• Hát giã bạn (chia tay, giã đám)

Đặc biệt, trong các cuộc thi hát, người chơi đôi khi cược bằng khăn, áo – như một tín vật bày tỏ tình cảm. Nhiều đôi lứa đã nên duyên vợ chồng từ chính những cuộc so tài âm nhạc độc đáo này.

Giá trị văn hóa và vai trò trong đời sống cộng đồng

Nhiều câu hát trống quân đã vượt khỏi khuôn khổ của một buổi hát mà trở thành ca dao dân gian, như câu:
“Đồn rằng Đồng Tỉnh vui thay/Các quan cũng lắm các thầy cũng đông/Người thì đô đốc quận công/Người thì tiến sĩ bảng rồng thám hoa”.

Từ đầu thế kỷ 20, ngoài những canh hát tự phát, nhiều địa phương đã tổ chức hội thi hát trống quân quy mô lớn. Có thể kể đến như:

• Hội làng Vẽ nhân dịp khánh thành cầu sắt bắc qua sông Cái

• Hội làng Mai năm Canh Thân (1920)

• Hội tổ chức tại trụ sở Hội Khai trí Tiến đức năm 1938

Ngày nay, rất ít địa phương còn giữ được hình thức hát trống quân. Các câu lạc bộ ca hát hiện tại thường thiên về hát Quan họ, dân ca các vùng và kết hợp với nhạc hiện đại. Dù vậy, vẫn còn nhiều nghệ nhân ở các làng quê biết hát và sẵn sàng truyền dạy, đây là điều kiện thuận lợi để phục hồi lại loại hình nghệ thuật này.

Việc bảo tồn hát trống quân không chỉ là gìn giữ một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo mà còn là nhiệm vụ cấp bách của cộng đồng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Trong bối cảnh hiện nay, khi nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ bị mai một, việc khôi phục hát trống quân cũng góp phần tạo nên sức sống mới cho văn hóa Việt.