Tranh chân dung trong thời kì Phục Hưng và Baroque ở Châu Âu

Một bức tranh chân dung thường được hiểu là cách thể hiện một cá nhân cụ thể, chẳng hạn như ai đó người họa sĩ đã từng quen. Tuy nhiên, một bức chân dung không chỉ ghi lại các đặc điểm của ai đó mà còn nói lên điều gì đó về con người của họ, mang lại cảm giác sống động về sự hiện diện của người đó.

Truyền thống vẽ chân dung ở phương Tây kéo dài từ thời kì Cổ đại và đặc biệt là ở Hy Lạp và La Mã cổ đại, nơi những bức vẽ chân dung nam và nữ sống động như thật đã xuất hiện trong tác phẩm điêu khắc đến cả trên đồng tiền xu. Sau nhiều thế kỷ mà những bức tranh chân dung đã trở thành chuẩn mực, những bức chân dung không những độc đáo mà còn chân thực bắt đầu xuất hiện trở lại ở châu Âu vào thế kỷ thứ 15. Sự thay đổi này phản ánh xu hướng mới đến cuộc sống hàng ngày và bản sắc cá nhân, cũng như sự hồi sinh của phong tục Hy Lạp-La Mã. Do đó, sự trỗi dậy của nghệ thuật vẽ chân dung ở châu Âu, thật sự là một hiện tượng quan trọng của thời kỳ Phục Hưng.

(Nguồn ảnh: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/470304)

Những bức chân dung thời kỳ Phục Hưng sớm nhất không phải là những bức tranh vẽ theo đúng nghĩa của chúng, mà là những bức tranh mang ý nghĩa quan trọng về các chủ đề như Thiên Chúa Giáo. Trong nghệ thuật thời Trung cổ, những người cống hiến cho tôn giáo thường được vẽ chân dung đặt trên miếu thờ hoặc những bức bích họa mà họ đặt làm, và vào thế kỷ 15, các họa sĩ bắt đầu khắc họa lại những người cống hiến như vậy với những nét độc đáo, có lẽ đã được ghi chép từ đời thực. Một ví dụ là bức tranh của Robert Campin, An Communications Triptych (Merode Altarpiece) vào khoảng năm 1427–32, trong đó người đàn ông và phụ nữ ở cánh trái có khuôn mặt chứa những đặc điểm chi tiết mang theo cá tính rõ nét về nhân vật. Các bức chân dung của Hans Memling về Tommaso và Maria Portinari, được vẽ vào khoảng năm 1470, có lẽ cũng nhằm đặt hình ảnh của một vị thánh trong bức tranh bộ ba này, nhưng mỗi bức chân dung đều lấp đầy toàn bộ một tấm tranh và có nhấn mạnh thể hiện mỗi một bức chân dung được đại diện cho chính nó,  theo đúng nghĩa của chính nó.

Một trong những dấu mốc nổi bật của tranh chân dung châu Âu là cảm giác chân thực, một sự miêu tả rõ ràng, mô tả vẻ ngoài độc đáo của mỗi cá nhân cụ thể. Do đó, mỗi bức chân dung mang theo nó là cá tính, như Erwin Panofsky đã công nhận, nó cũng “làm nổi bật những điểm chung của người ngồi mẫu với xã hội nhân loại”. Khía cạnh thứ hai thể hiện ở tính bảo thủ đáng kể của thể loại tranh này: hầu hết các bức chân dung được sáng tác ở Châu Âu thời Phục Hưng và thời kì Baroque đều tuân theo một trong số rất ít hình thức truyền thống thông thường. Góc nhìn chính diện, vốn được ưa chuộng trên các đồng tiền cổ, thường được sử dụng vào thế kỷ 15, chẳng hạn, trong bức tranh của Fra Filippo Lippi về một người phụ nữ bên cửa sổ, với một chàng trai trẻ nhìn vào. Góc nhìn ba phần tư, cho phép tương tác nhiều hơn giữa người mẫu vẽ và người xem, cũng được ưa chuộng rộng rãi. Petrus Christus đã sử dụng hình thức thể hiện này trong bức chân dung của ông về một tu sĩ Carthusian, đặt nhân vật vào một không gian đặc trưng đơn giản, với một yếu tố nằm ngang là khung tranh như bệ cửa sổ ở phía dưới và một hướng ánh sáng  ở nền bên trái. Các họa sĩ Ý vào đầu thế kỷ XVI đã tiếp thu và cải tiến cách thức thể hiện này. Ví dụ, bức chân dung nổi tiếng của Leonardo da Vinci về nàng Mona Lisa (khoảng 1503–5; Bảo tàng Louvre, Paris), làm tăng cảm giác kết nối giữa người ngồi mẫu và người xem bằng cách đặt tay lên gờ khung tranh như cửa sổ; nụ cười bí ẩn đối nghịch với sự điềm tĩnh hoàn hảo trong thường ngày. Bức chân dung của Raphael được tiếp nhận rộng rãi của về Baldassare Castiglione (khoảng năm 1514; Louvre) sử dụng nửa chiều dài nhân vật như trong bức Mona Lisa, nhưng lại tập trung hơn vào người mẫu bằng cách làm nổi bật khuôn mặt sống động của anh ta trên bức nền màu xám nhẹ.

(Nguồn tranh : https://delphipages.live/vi)

Các nghệ sĩ theo trường phái Mannerist (kiểu cách) đã điều chỉnh những quy chuẩn này để tạo ra những tác phẩm như bức chân dung của Bronzino, về một chàng trai trẻ được vẽ vào những năm 1530: bức tranh một lần nữa xuất hiện - được vẽ bán thân (nửa nhân vật từ phần thân trở lên) nhưng thể hiện sự xa cách hơn là cảm giác nhẹ nhàng, những món đồ nội thất dần mon men thay thế viền tranh dưới và bàn tay — bên tay phải đang lật các trang sách và bên tay trái cố định ở hông — gợi ý một hành động nhất thời và sự ra vẻ tự tin hơn là một phẩm giá trầm lặng. Bàn tay trong cuốn sách mang đến một bầu không khí lãnh đạm có học thức, cho người làm mẫu vừa giống vừa không giống với chàng trai trẻ thời thượng của Bronzino: nó xuất hiện, trong một khoảnh khắc, trong bức chân dung nhạy cảm của Titian về vị tổng giám mục già - Filippo Archinto, được vẽ vào những năm 1550. Bàn tay ngang hông thường xuyên xuất hiện trong các bức chân dung của những người cai trị hoặc những người sẽ là người cai trị, như trong bức chân dung tuyệt đẹp của Van Dyck vẽ James Stuart, được vẽ vào khoảng năm 1635. Lối vẽ toàn thân đầy đủ, luôn là một lựa chọn đắt giá và hoành tráng, làm tăng không khí quyền lực và tự chủ của người mẫu vẽ. Sự tráng lệ hơn nữa còn thể hiện trong các bức chân dung cưỡi ngựa, vốn có trong các Hiệp hội Hy Lạp-La Mã, được ưa chuộng nhiều trong các tòa án thời Phục Hưng và Baroque.

Các khía cạnh thông thường của tranh chân dung đảm bảo rằng mỗi cá nhân cụ thể sẽ có một số điểm tương đồng với những bức tiếp theo, tuy nhiên sự tương đồng chung này lại làm cho các phẩm chất riêng của mỗi cá nhân trở nên nổi bật hơn. Đôi khi vẻ đẹp hoặc phong thái của người mẫu được nhấn mạnh, như trong bức chân dung nhỏ của Nicholas Hilliard về một chàng trai trẻ với những lọn tóc xoăn quý phái và ánh mắt cương nghị. Trong các minh chứng  khác, một bộ trang phục lộng lẫy làm nổi bật sự giàu có và gu thời trang của nhân vật trong tranh. Những bức chân dung khác gợi ý nghề nghiệp hoặc sở thích của một nhân vật bằng cách bao gồm tài sản và đặc điểm của anh ta, chẳng hạn, một tác giả theo chủ nghĩa Nhân văn, một nhà điêu khắc tài ba hoặc một nhà thuyết giáo say mê. Ngoài các khía cạnh nhận dạng khá cởi mở này, bức chân dung cũng có thể gợi ý tâm lý hoặc trạng thái nội tâm của nhân vật. Những gợi ý về tính cách đặc biệt rõ ràng trong các bức chân dung của thế kỷ 17, về những người dân thông thường, chẳng hạn như bức chân dung của Rembrandt về người thợ thủ công Herman Doomer, bức tranh của Velasquez về trợ lý của ông - Juan de Pareja, và vẻ quyến rũ trong bức tranh của Rubens về một người phụ nữ có thể là chị dâu của anh ta.

(Nguồn tranh :https://www.theguardian.com/)

Ngoài việc ghi chép những lần xuất hiện, những bức chân dung còn phục vụ nhiều chức năng trong xã hội và áp dụng vào những lí do thực tiễn ở Châu Âu thời Phục Hưng và thời kì Baroque. Những bức tranh nhỏ được trao tặng như một món quà tưởng nhớ thân thiết, trong khi chân dung của những người cai trị khẳng định sự uy nghiêm của họ qua những nơi mà họ đến. Trong bối cảnh các tòa án, chân dung thường mang tầm quan trọng trong việc ngoại giao. Ví dụ, Jan van Eyck đã đi du lịch để vẽ những bức chân dung (hiện đã mất) của những người vợ “tiềm năng” cho người mua tranh của mình - Philip the Good of Burgundy. Và Girolamo della Robbia đã làm một bức chân dung bằng gốm về vị vua Francis Đệ Nhất để tô điểm cho dinh thự của một trong những đồng đội của mình. Một bức chân dung thường được thực hiện vào một thời điểm quan trọng trong cuộc đời của ai đó, chẳng hạn như lễ đính hôn, kết hôn hoặc một lần thăng chức. Việc tạo ra một bức chân dung thường được thu xếp giữa người họa sĩ và người mua tranh, nhưng các họa sĩ cũng làm việc theo ý tưởng ​​của riêng họ, đặc biệt là khi vẽ chân dung bạn bè và gia đình. Những bức chân dung này đôi khi thể hiện cảm giác thân mật, không quá nghiêm trang, hoặc thử nghiệm trong các tác phẩm được đặt. Cuối cùng, các họa sĩ đã ghi lại những nét chân dung của chính họ trong các bức chân dung tự họa, nơi họ tự do theo đuổi mục đích của chính mình, cho dù để khẳng định vị thế cao hay đơn giản để thể hiện sự thành thạo kỹ thuật hoặc tìm kiếm sự tự phản ánh thẳng thắn. 

Nguồn: https://www.metmuseum.org/toah/hd/port/hd_port.htm

Hưng