Nadya Tolokonnikova và hành trình biến thời gian bị giam giữ thành tác phẩm nghệ thuật

Bài viết nằm trong loạt phỏng vấn “Newsmakers” của ARTnews – nơi gặp gỡ những gương mặt đang tạo ra thay đổi trong thế giới nghệ thuật.

Nadya Tolokonnikova: "Police State" , 2025, trình diễn tại Geffen Contemporary ở MOCA.

Nghệ thuật biểu diễn trong không gian nhà tù tái hiện

Hơn một thập kỷ sau khi bị kết án hai năm tù tại Nga vì màn “lời cầu nguyện punk” trong nhà thờ Chúa Cứu Thế ở Moscow, Nadya Tolokonnikova – đồng sáng lập nhóm Pussy Riot – đã quyết định bước vào một “nhà tù” do chính cô tạo dựng.

Tại triển lãm Police State (tạm dịch: Nhà nước cảnh sát, 2025) ở Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Los Angeles (MOCA), Tolokonnikova đã tái hiện lại một phòng giam theo kiểu Nga. Tuy nhiên lần này, không gian ấy trở thành nơi biểu diễn nghệ thuật đương đại, không chỉ cho chính cô mà còn cho các tù nhân chính trị tại Nga, Belarus và Mỹ – những người có tác phẩm được trưng bày trong không gian này.

Đây là một phần của dự án chung giữa tổ chức Art Action Foundation của Tolokonnikova và Artistic Freedom Initiative – nhằm lưu trữ và trưng bày tác phẩm nghệ thuật của những nghệ sĩ bị giam giữ.

Trải nghiệm trong “Police State”: Nghệ thuật từ đối kháng và nỗi đau

Nadya Tolokonnikova: "Police State" , 2025, trình diễn tại Geffen Contemporary ở MOCA.

Trong không gian nhà giam được dựng lại, khách tham quan có thể nhìn thấy Tolokonnikova làm nhạc, sáng tác, hoặc đơn giản là đang nghỉ ngơi – qua camera an ninh và các lỗ nhìn bí mật. Ban đầu, màn trình diễn nghệ thuật sắp đặt này chỉ diễn ra từ 5 đến 14/6, nhưng đã được kéo dài do MOCA phải đóng cửa vì các cuộc biểu tình phản đối ICE và sự hiện diện của Vệ binh Quốc gia.

Chia sẻ với ARTnews, Tolokonnikova cho biết cô bắt đầu hình thành ý tưởng này từ 5 năm trước – như một cách "đòi lại" thời gian bị giam giữ bằng nghệ thuật phản kháng. Với cô, quãng thời gian ngồi tù từng là một tác phẩm nghệ thuật trình diễn có thời lượng dài nhất mà cô từng thực hiện – một hình thức phản kháng mang tính cá nhân sâu sắc.

Một ngày biểu diễn: Từ máy may đến piano hồng

Tolokonnikova bắt đầu mỗi buổi trình diễn từ 11 giờ sáng, kéo dài đến cuối ngày làm việc. Cô chuẩn bị lại phòng giam, thay đổi các tác phẩm nghệ thuật của các tù nhân đang trưng bày trên tường, mặc đồng phục và khăn trùm đầu theo đúng quy định nhà tù Nga.

Cô làm việc luân phiên tại hai bàn:

• Bàn đầu tiên là khu vực sản xuất âm thanh, nơi cô hòa trộn các lớp nhạc nền sâu lắng với âm thanh thu từ các nhà tù Nga. Những đoạn video tra tấn được các tổ chức nhân quyền công bố trên YouTube được Tolokonnikova dùng để tạo hiệu ứng thị giác và âm thanh trong không gian triển lãm. Cô còn lồng ghép các bài hát ru Nga thời thơ ấu – khi thì bật ghi âm cũ, khi lại hát trực tiếp bằng micro hoặc chơi trên cây piano đồ chơi màu hồng.

• Bàn thứ hai là nơi cô dùng chiếc máy may cổ Singer từ năm 1921 mà cô nhặt được trên phố. Từng làm việc may quân phục trong trại giam, lần này cô biến bộ đồng phục cảnh sát trở thành biểu tượng nghệ thuật nữ quyền bằng cách may thêm ren, gấu bông và thêu các từ như: “người ngoài”, “bị thu hồi”, “bóng ma”, “đã xoá” – những cảm xúc cô từng trải qua khi buộc phải rời khỏi quê hương.

Các tác phẩm nghệ thuật của tù nhân chính trị trong tác phẩm sắp đặt Police State của Nadya Tolokonnikova năm 2025 tại Geffen Contemporary ở MOCA.

Khi Mỹ gợi nhớ đến nước Nga năm 2011

Thật trớ trêu, khi triển lãm mới mở được 3 ngày, cuộc biểu tình nổ ra và MOCA phải đóng cửa. Tolokonnikova vẫn tiếp tục màn trình diễn, trong khi chồng cô livestream âm thanh cuộc biểu tình. Cô đã thay thế âm thanh nhà tù Nga bằng tiếng hô vang từ các cuộc tuần hành tại Mỹ – tạo nên một bản phối âm thanh vừa ám ảnh vừa đầy tính phản kháng.

Cô chia sẻ cảm giác thời gian như bị vặn xoắn giữa các chiều không gian, khi nước Mỹ lúc đó khiến cô nhớ đến Nga giai đoạn biểu tình phản đối Putin năm 2011–2012. Khi đó, cả xã hội Nga tin rằng họ có thể cứu vãn nền dân chủ – nhưng rồi đã thất bại. Tolokonnikova hy vọng người Mỹ có đủ kiên cường để giữ vững dân chủ. Cô cũng khẳng định phong trào Pussy Riot sẵn sàng hỗ trợ.

Các tác phẩm nghệ thuật của tù nhân chính trị trong tác phẩm sắp đặt Police State của Nadya Tolokonnikova năm 2025 tại Geffen Contemporary ở MOCA.

Nghệ thuật như một hình thức chữa lành và đoàn kết

Tolokonnikova không muốn áp đặt bất kỳ thông điệp cụ thể nào lên người xem, mà để họ tự rút ra cảm nhận của riêng mình. Theo cô, Police State có chất thiêng liêng như một nhà thờ – dù gắn với những âm thanh tra tấn và đàn áp, nhưng lại vang lên những khúc thánh ca Gregorian khiến tâm trí người xem được nâng lên.

Cô khuyến khích mọi người lên tiếng và sử dụng bất kỳ công cụ nào họ có – nghệ thuật chỉ là một trong số đó.

Tác phẩm của các tù nhân chính trị: Lên tiếng từ trong bóng tối

Tác phẩm trưng bày bao gồm:

• Một tấm vải do các tù nhân Mỹ và Belarus dệt, thay vì dùng toan vẽ, Tolokonnikova viết tay lên trên: “Người cuối cùng ở lại, sẽ là người đầu tiên lên thiên đường”.

• Biểu tượng mặt nạ balaclava của Pussy Riot, kèm câu slogan bằng tiếng Nga “Chúng sẽ không thể vượt qua” – từng được dùng trong cuộc chiến chống phát xít ở Tây Ban Nha thời Franco.

• Chân dung phụ nữ trong tù của Asya Dudyaeva – bị giam 3,5 năm vì phát tán bưu thiếp chống chiến tranh Ukraine.

• Tranh “chuối chảy máu” của Anya Bazhutova – chịu án 5,5 năm vì lên tiếng về tội ác của Nga tại Bucha.

• Tranh mèo cách mạng của nhà thơ Artem Kamardin – lãnh án 7 năm vì đọc thơ trên đường phố Moscow.

Tất cả là một phần trong dự án lưu trữ và triển lãm tác phẩm của tù nhân chính trị – nhằm không để nghệ thuật của họ bị xoá sổ khỏi lịch sử.