Mỹ thuật Đông Sơn qua lăng kính hoa văn trang trí và điêu khắc trên đồ đồng.

Cuốn sách Giải mã văn hóa Đông Sơn tái hiện bức tranh lịch sử Việt Nam thời kỳ tiền văn tự, dựa trên nghiên cứu chuyên sâu về bộ sưu tập đồ đồng Đông Sơn của KS. Nguyễn Văn Kính.

Bộ sưu tập đồ đồng Đông Sơn của KS. Nguyễn Văn Kính, Giám đốc Bảo tàng Kính Hoa, gồm bốn trống, hai thạp, một chuông và hai dao găm. Cuốn sách phân tích sâu về những chủ nhân đã sáng tạo nên văn hóa Đông Sơn, bao gồm cả mỹ thuật Đông Sơn, cho rằng đó không phải là sản phẩm của người bản địa, mà do những cư dân văn minh hơn từ những vùng đất xa xôi mang đến, góp phần du nhập nghệ thuật Đông Sơn vào Việt Nam.

GS.TS. Trịnh Sinh, đồng tác giả cuốn sách, nhận định đây là một bức tranh đầy đủ sắc màu về mỹ thuật Đông Sơn, do người Việt sáng tạo. Ông nhấn mạnh rằng người Đông Sơn thể hiện ngôn ngữ nghệ thuật theo phong cách riêng, khác biệt với nghệ thuật Trung Hoa, Ấn Độ hay Đông Nam Á cùng thời.

“Với người Đông Sơn, chỉ một cánh chim bay cũng có thể trở thành nguồn cảm hứng để khắc họa hình tượng chim lạc trên trống đồng hay chim đuôi dài đậu trên mái nhà sàn. Đôi khi, hình tượng chim còn được thể hiện sinh động qua điêu khắc. Ngôn ngữ nghệ thuật của họ mang phong cách đặc trưng, không giống nghệ thuật Trung Hoa, Ấn Độ hay Đông Nam Á đương thời.” (Giải mã văn hóa Đông Sơn, tr.141).

Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng cuốn sách đã khắc họa những đặc trưng cơ bản của nghệ thuật Đông Sơn, như sự kết hợp giữa nghệ thuật trang trí hoa văn và điêu khắc, cách sử dụng đường nét tạo hình, nghệ thuật đồ họa, cùng sự hòa quyện giữa hoa văn hiện thực và hình học – thể hiện qua các cảnh lễ hội cầu mùa, đua thuyền…

Ấn tượng đầu tiên về nghệ thuật Đông Sơn nằm ở sự tinh tế của hoa văn trang trí và điêu khắc trên đồ đồng, đặc biệt là nghệ thuật trang trí hoa văn.

Trong nghệ thuật tạo hình Đông Sơn, các nhà nghiên cứu chia thành hai lĩnh vực chính: nghệ thuật trang trí hoa văn và nghệ thuật điêu khắc (hay còn gọi là nghệ thuật tạo tượng). Nghệ thuật hoa văn tiếp tục phân thành hai nhánh: hoa văn hình học và hoa văn hiện thực, bao gồm hình người, động vật, thực vật, nhà cửa, thuyền…

Các tác giả cũng từng bàn luận về một khía cạnh quan trọng của nghệ thuật Đông Sơn – hoa văn hình học. Người Đông Sơn có xu hướng yêu thích trang trí hoa văn, nhưng nhiều họa tiết trên các vật liệu hữu cơ đã không còn tồn tại. Những hoa văn trên gỗ, nhà sàn, thuyền, quan tài, cán rìu, cán lao… phần lớn đã biến mất theo thời gian, ngoại trừ một số trường hợp hiếm hoi, như trong mộ thuyền Việt Khê.

Người Đông Sơn sử dụng sơn ta để vẽ hoa văn trên cán giáo, tô màu trên nhĩ bôi (cốc uống rượu), khay gỗ với những họa tiết hình học đơn giản. Họ cũng trang trí hoa văn trên đồ gốm, nhưng đến thời kỳ Đông Sơn, dù gốm phát triển mạnh về số lượng và có độ nung cao hơn các giai đoạn trước, hoa văn trang trí lại trở nên đơn điệu, không còn tinh xảo như những đồ án tuyệt mỹ của văn hóa Phùng Nguyên hơn nghìn năm trước.

Lý do rất rõ ràng: các nghệ nhân đã tìm thấy một chất liệu mới để thể hiện tài năng - đồ đồng. Họ tập trung sáng tạo trên chất liệu này, trong khi đồ gốm chủ yếu mang hoa văn mang tính kỹ thuật như hoa văn thừng, hoa văn chải, hoa văn in, giúp tăng độ bền thay vì mang giá trị trang trí nghệ thuật. Vì vậy, có thể nói, mỹ thuật trang trí Đông Sơn chủ yếu phát triển trên đồ đồng.

GS.TS Trịnh Sinh ví von hoa văn Đông Sơn như một dạng ngôn ngữ. Theo ông, các họa tiết hình học tựa như “chữ cái,” trong khi các hoa văn hiện thực thể hiện chủ đề, tạo thành những “câu cú” hoàn chỉnh. Hoa văn hình học, với nhiều cách sắp đặt khác nhau, thường đóng vai trò làm nền cho các hoa văn hiện thực. Trong quá trình nghiên cứu, ông và các cộng sự đã hệ thống hóa các nhóm họa tiết này.

Những họa tiết hình học chính trong nghệ thuật Đông Sơn bao gồm: rẻ quạt, răng cưa, vòng tròn chấm giữa, chấm dải, gạch ngắn song song, dích dắc (hay còn gọi là hồi văn), bông lúa, cuốn thừng, ô trám, trâm, mắt cáo, xoắn ốc và chữ S. Từ những họa tiết cơ bản này, người Đông Sơn đã tạo nên bố cục trang trí đặc trưng với các mảng băng, ô, dải, làm nền cho hoa văn chủ đạo.

Với phong cách độc đáo, nghệ thuật trang trí hoa văn Đông Sơn nổi bật trong bức tranh văn hóa Đông Nam Á, góp phần khẳng định vị thế của nền văn hóa đồng thau rực rỡ. Trong khi đó, nhiều khu vực ở Đông Nam Á lục địa và hải đảo vẫn đang ở giai đoạn sơ khai của thời đại đồ đồng hoặc còn trong thời kỳ đồ đá.

Nguồn: Mỹ thuật Đông Sơn nhìn từ trang trí hoa văn và điêu khắc trên đồ đồng

Biên soạn: Hoàng Linh