Mỹ Nghiệp - dệt hồn văn hóa Chăm

Cách trung tâm Phan Rang – Tháp Chàm khoảng 10 km về phía Nam, làng Mỹ Nghiệp hiện ra như một miền ký ức còn sống. Không ồn ào, không vội vã, nơi đây lưu giữ từng sợi chỉ, từng họa tiết, từng tiếng khung cửi lách cách – như cách người Chăm gìn giữ linh hồn văn hóa mình suốt bao đời.

Mỹ Nghiệp không giống bất kỳ làng nghề truyền thống nào khác. Gần như mỗi ngôi nhà đều có một khung dệt, và hầu như mọi phụ nữ Chăm – từ bà, mẹ đến con gái – đều thành thạo các thao tác se sợi, đánh ống, dệt vải. Với họ, dệt không chỉ là kỹ năng mà là một phần không thể thiếu trong hành trình trưởng thành và trong định nghĩa về sự đảm đang, khéo léo của người phụ nữ.

Từ xưa, người Chăm trồng bông để dệt. Ngày nay, họ chuyển sang sợi công nghiệp để tiết kiệm thời gian, nhưng kỹ thuật và tinh thần thì vẫn nguyên vẹn. Từng công đoạn – lên khung, tạo hoa văn, nhuộm màu – đều được làm thủ công, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tinh tế.

Một tấm vải dệt tay có thể mất 2–3 ngày để hoàn thiện, tùy độ phức tạp. Với các hoa văn cầu kỳ, người thợ phải làm việc theo cặp, phối hợp nhịp nhàng đến mức chỉ một sai sót nhỏ cũng có thể làm hỏng cả tấm vải.

Thổ cẩm Mỹ Nghiệp đặc trưng bởi chất liệu chắc, dày, gam màu trầm ấm được nhuộm từ thiên nhiên: lá tràm cho màu xanh, lá chùm bầu cho đen, mủ cây cánh kiến cho đỏ... Những sắc độ ấy – hài hòa mà rực rỡ – là điều khiến vải Mỹ Nghiệp không thể lẫn vào đâu.

Hoa văn không chỉ là trang trí. Với người Chăm, đó là cách kể chuyện về tuổi tác, giới tính, vai trò xã hội. Những “Văn thần đèn”, “Rồng trời”, “Siva”, “Con voi”, “Cầu vồng”... vừa gìn giữ truyền thống, vừa mở ra không gian sáng tạo cho thế hệ hôm nay.

Dệt với người Chăm là một cách ghi lại ký ức – ký ức về tổ tiên, về thần linh, về thiên nhiên, về chính mình. Hoa văn của họ là giao điểm giữa hình học và tâm linh, giữa cụ thể và trừu tượng. Mỗi đường chỉ là một lời thì thầm.

Trong làng, các gian hàng trưng bày túi xách, khăn choàng, ví, quần áo, drap trải giường… rực rỡ như một tấm tranh. Mỹ Nghiệp không còn chỉ là làng nghề – nơi đây đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nhà thiết kế trẻ, là điểm đến của các sàn diễn thời trang trong và ngoài nước.

Theo nghệ nhân Vạn Thị Cư, nghề dệt đã hiện diện ở Mỹ Nghiệp từ thế kỷ XVII. Tương truyền, nữ thần Pô Nagar đã truyền nghề cho đôi vợ chồng ở làng Chaleng cổ (nay là Mỹ Nghiệp). Từ đó, dệt trở thành một phần cốt lõi của bản sắc Chăm.

Nghệ nhân Thuận Thị Trụ – 72 tuổi – là người đã dành cả đời để bảo tồn nghề dệt. Trước nguy cơ mai một, bà đã sưu tầm và phục dựng hơn 30 mẫu hoa văn cổ, đồng thời sáng tạo thêm hơn 50 mẫu mới. Năm 2000, bà thành lập công ty dệt Inrahani – doanh nghiệp đầu tiên chuyên về thổ cẩm Chăm tại Việt Nam.

Từ những tấm vải thô, Inrahani phát triển gần 300 mặt hàng với gần 200 mẫu mã – từ túi xách, quần áo đến rèm cửa, khăn trải… – phục vụ thị trường trong và ngoài nước. Thổ cẩm Mỹ Nghiệp đã xuất hiện tại các hội chợ ở Thụy Sĩ, Pháp, Nhật Bản, Singapore… và từng giành nhiều huy chương vàng trong nước.

Điều quan trọng hơn cả là nghề dệt đang góp phần cải thiện đời sống người dân. Nhờ sự hỗ trợ từ ngành công thương, nhiều hộ được vay vốn mở rộng sản xuất, lập hợp tác xã, tăng thu nhập. Có gia đình đạt doanh thu hàng trăm triệu mỗi năm từ dệt thổ cẩm.

Giữa đời sống hiện đại, Mỹ Nghiệp vẫn giữ nhịp thoi đưa. Mỗi tấm vải nơi đây là một phần ký ức dân tộc, là sợi chỉ nối giữa quá khứ và tương lai. Tiếng khung cửi ấy – chậm rãi, trầm lắng – vẫn ngân lên như một bản tình ca không lời suốt bao đời.

Biên soạn: Hoàng Linh