Maria Helena Vieira da Silva – Nữ họa sĩ hiện đại từng bị lãng quên, nay được vinh danh trở lại

Buổi trình diễn Bộ sưu tập Peggy Guggenheim của Maria Helena Vieira da Silva.

Một triển lãm quy mô lớn về tranh trừu tượng mê cung của nữ họa sĩ Bồ Đào Nha – Pháp Maria Helena Vieira da Silva (1908–1992) đang diễn ra tại Venice, thành phố nổi tiếng với những con phố ngoằn ngoèo bất ngờ mở ra các quảng trường rộng. Trong các tác phẩm của bà, những mảng màu ghép thành ô vuông sống động giao nhau và kéo dài, các đường kẻ đan xen như những giàn giáo lơ lửng trong không gian riêng, tạo nên chiều sâu càng lâu ngắm nhìn càng bộc lộ thêm ý nghĩa.

Hành trình trở lại ánh sáng của Vieira da Silva

Sau một thời gian bị lãng quên, nghệ thuật của Vieira da Silva đã trở lại mạnh mẽ. Các tác phẩm từng là điểm nhấn của triển lãm lưu động ở Marseille và Dijon giai đoạn 2022–2023, và trước đó góp mặt trong triển lãm “Women in Abstraction” (tạm dịch: Phụ nữ trong nghệ thuật trừu tượng) tại Centre Pompidou năm 2021. Hiện tại, triển lãm ở Peggy Guggenheim Collection Venice (tới 15/9) sẽ tiếp tục di chuyển đến Guggenheim Bilbao, Tây Ban Nha.

Ngôi sao hiếm có của thế hệ nữ nghệ sĩ thời bấy giờ

Khác với nhiều nữ nghệ sĩ cùng thời, Vieira da Silva đã là một ngôi sao trong thời kỳ của mình. Bà từng góp mặt tại triển lãm lịch sử “Exhibition by 31 Women” (Triển lãm của 31 phụ nữ) năm 1943 tại New York, hai lần tham dự Venice Biennale vào thập niên 1950 và mang tác phẩm đến Rio de Janeiro, Stockholm. Bà và chồng – họa sĩ người Hungary gốc Do Thái Arpad Szenes – là một cặp đôi nổi tiếng trong giới nghệ thuật Paris. Georges Braque từng khích lệ Vieira da Silva, trong khi Fernand Léger là thầy hướng dẫn của bà tại Académie Moderne năm 1929.

Tranh chiến tranh và sự tái khám phá

Theo giám tuyển Flavia Frigeri (Peggy Guggenheim Collection), các tác phẩm thời Thế chiến II của Vieira da Silva – như “The Disaster” (Thảm họa, 1942) – đã lý giải vì sao công chúng đang tái khám phá bà. Ở đó, con người vô danh bị cuốn vào hỗn loạn và bạo lực, cơ thể giản lược bằng những nét cứng cáp, hòa vào cảnh quan lập thể.

Nghệ sĩ không thuộc về một trào lưu

Naïs Lefrancois, giám tuyển Bảo tàng Mỹ thuật Dijon, cho rằng Vieira da Silva không thể xếp gọn trong một trường phái nào. Dù đôi khi được liên hệ với Art Informel, bà luôn muốn giữ sự tự do, tránh bị ràng buộc. Chính sự khó phân loại này lại khiến tác phẩm của bà hấp dẫn giới trẻ hôm nay.

Từ mê cung tuổi thơ đến những không gian hội họa

Vieira da Silva từng kể rằng thời thơ ấu bị lạc trong một mê cung, trải nghiệm đó đã trở thành ẩn dụ lặp lại trong tranh. Các bức như “The Hallway or Interior” (Hành lang hay Nội thất, 1948) hay “Ballet Figure” (Hình dáng ballet, 1948) thể hiện sự dịch chuyển không gian, cửa ra vào, ô cửa sổ – như những cánh cửa dẫn sang thế giới khác.

Maria Helena Vieira da Silva, The Hallway or Interior (Le Couloir ou intérieur), 1948.

Maria Helena Vieira da Silva, Figura di balletto (Figure de ballet), 1948.

Con đường nghệ thuật từ Lisbon đến Paris

Sinh tại Lisbon trong một gia đình khá giả, Vieira da Silva học vẽ và điêu khắc tại Escola de Belas Artes trước khi chuyển đến Paris năm 1928, nơi bà gặp Szenes. Bà từng được ảnh hưởng bởi Picasso, Matisse, Bonnard, Cézanne, cũng như kiến trúc, âm nhạc và gạch hoa văn Hispano-Ả Rập (azulejo). Tác phẩm “La Chambre à carreaux” (Căn phòng lát gạch, 1935) là bước ngoặt sớm, đưa bà đến với ngôn ngữ hội họa trừu tượng độc đáo.

Ảnh hưởng và thị trường nghệ thuật

Triển lãm Venice lần này tập trung vào giai đoạn 1930–1950, cho thấy cách bà phát triển từ điêu khắc, giải phẫu học đến trừu tượng. Tác phẩm của Vieira da Silva được so sánh với Louise Bourgeois và Julie Mehretu. Trên thị trường, tranh của bà có thể đạt giá 900.000 USD, minh chứng cho sức hút ngày càng lớn đối với nghệ sĩ nữ hiện đại thế kỷ 20.

Maria Helena Vieira da Silva, Library (Bibliothèque), 1949.

Một ngôn ngữ hội họa riêng biệt

Tác phẩm tiêu biểu “Terrasse Ensoleillée” (Sân thượng ngập nắng, 1952) tại triển lãm Venice là minh chứng rõ nhất: bố cục ô vuông vàng như ánh nắng lấp lánh nhưng đồng thời báo hiệu sự tan rã của trật tự. Giống như toàn bộ sự nghiệp của bà, tranh không chỉ để ngắm, mà buộc mắt người xem học cách nhìn thế giới theo một cách hoàn toàn mới.