Hơn nửa thế kỷ gìn giữ di sản văn hóa Quan họ Bắc Ninh

Giữa những ngày bom đạn trên dãy Trường Sơn, giọng hát đằm thắm của người con gái Kinh Bắc – chị hai quan họ Lệ Ngải, nữ văn công của Đoàn Văn công xung kích Hà Bắc – từng cất lên át tiếng bom, tiếp thêm nghị lực cho những người lính nơi chiến trường khốc liệt. Khi đất nước yên bình, bà vẫn thủy chung với những câu ca cổ, lặng lẽ giữ gìn và truyền lại ngọn lửa di sản của cha ông.

Tiếng hát giữa Trường Sơn

Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải – tên thật là Nguyễn Thị Ngải – nhiều năm nay là gương mặt quen thuộc trong vai trò giám khảo các hội thi Quan họ. Mỗi lần lắng nghe những giọng ca trẻ ngân vang giữa lòng Kinh Bắc, bà lại như thấy mình trở về chiều Trường Sơn năm nào – nơi giọng hát của bà từng làm dịu đi tiếng đạn bom.

Chị hai quan họ Lệ Ngải thời trẻ tại Trường Sơn và hình ảnh nhà thơ Phạm Tiến Duật thời trẻ

“Tôi là một trong năm cô gái được chọn từ Đoàn Văn công xung kích Hà Bắc để đi biểu diễn tại chiến trường miền Nam,” bà hồi tưởng. “Chúng tôi đi dọc đường Trường Sơn, biểu diễn ở những nơi ác liệt nhất: Bắc Quảng Trị, đèo Khỉ, Savannakhet (Lào), Mặt trận Đường 9 – Nam Lào… Có hôm, tôi hát tại lán của Ban Tuyên huấn. Vừa dứt câu ‘Người ơi, người ở đừng về’, cả lán rộn ràng tiếng vỗ tay. Các chiến sĩ cười bảo: ‘Chúng tôi không về đâu, đợi Quan họ về thì chúng tôi mới về.’”

Có khi một ngày biểu diễn đến 7 suất, phục vụ ngay trên các trận địa, chỉ cần thấy bộ đội là các chị lại hát, chẳng màng mệt mỏi.

Một lần và mãi mãi

Hơn nửa thế kỷ sau ngày đất nước thống nhất, người nữ văn công năm nào nay đã bước sang tuổi 74. Mái tóc điểm bạc, giọng hát vẫn vang, rền, nền, nảy – mượt mà như thuở đôi mươi. Với bà, Quan họ Bắc Ninh không chỉ là nghệ thuật, mà còn là máu thịt – là sứ mệnh.

Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải (ngồi trong cùng, hàng bên phải) đóng vai trò hạt nhân dẫn dắt canh hát quan họ cổ cùng các liền anh, liền chị của quê hương.

Sinh ra tại làng Ngang Nội – một trong những cái nôi của Quan họ cổ – cô gái Lệ Ngải lớn lên trong không gian đẫm hơi thở dân ca. Năm 1969, thay vì theo ngành sư phạm như dự định, bà được cha – nghệ nhân Nguyễn Đức Sôi – đưa vào Đoàn Dân ca Quan họ Hà Bắc. Cuối năm 1970, bà chính thức gia nhập Đoàn Văn công xung kích Hà Bắc, mang tiếng hát vào chiến trường.

Một lần diễn sâu đậm trong ký ức bà là khi hóa thân thành một người mẹ 70 tuổi trong vở kịch phục vụ Tiểu đoàn 59. Kết thúc buổi diễn, một chiến sĩ chạy đến ôm lấy bà, mắt đỏ hoe: “Mẹ ơi, mẹ năm nay bao nhiêu tuổi rồi ạ?”. “Em 18 tuổi ạ,” bà đáp. Anh bật khóc: “Ôi mẹ ơi, mẹ 18 mà giống mẹ tôi 70 quá… tôi cứ ngỡ được gặp lại mẹ.” Trước khi chia tay, anh dặn: “Nếu em ra Bắc trước, ghé thăm mẹ anh, nói đã gặp anh ở chiến trường.”

Ranh giới sống – chết mong manh

Vào chiến trường khi vừa tròn 18 tuổi, Lệ Ngải đã chứng kiến tận mắt cảnh bom đạn tàn phá. Đoàn văn công của bà đã biểu diễn suốt dọc Trường Sơn, góp tiếng hát cổ vũ tinh thần bộ đội. Có lần phục vụ thương binh tại Mặt trận Đường 9 – Nam Lào, thấy các anh thương tật đầy mình, ráng ngồi dậy để nghe hát, bà và các đồng đội không ai cầm nổi nước mắt. Sau buổi diễn, chị em còn ngồi lại vá áo, quần cho các anh.

Có những lần chính bà cũng suýt hy sinh. “Tôi từng cùng một chị trong đoàn rơi xuống hố bom, cố mãi không leo lên được. Vừa chạm được miệng hố lại trượt xuống. Lúc ấy máy bay trinh sát bay đến, hoảng loạn vô cùng. May mà có anh trong đoàn kéo từng người lên kịp chạy vào hầm tránh bom.”

Trọn một đời với Quan họ

Nhà văn Đỗ Chu từng nhắc đến bà và NSƯT Minh Phức trong tùy bút “Thăm thẳm bóng người” như những người thuộc “thế hệ khai phá” – đi “ba cùng” với các nghệ nhân ở làng cổ Quan họ, vừa học, vừa sưu tầm, vừa biểu diễn. Rời Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh, bà trở về ngôi làng đã nuôi dưỡng giọng hát mình. Nhưng thật ra, trong suốt cuộc đời, bà chưa bao giờ rời xa nơi ấy – nơi có hồn vía của đất quê.

Ngày nay, trong căn nhà nhỏ ở quê, tiếng hát vẫn đều đặn vang lên mỗi ngày. NSƯT Lệ Ngải chỉnh từng câu hát, nắn từng âm sắc cho lớp trẻ. Bà vẫn đi xe buýt đến các trường trung cấp văn hóa ở Bắc Ninh và Bắc Giang để dạy hát. “Chỉ mong còn sức khỏe để truyền lửa lại cho lớp trẻ,” bà nói. Trong số học trò của bà, nhiều người đã thành danh – như NSND Thúy Hường.

Với hơn 200 làn điệu, gần 600 lời ca cổ được bà phục dựng, Lệ Ngải góp phần quan trọng vào việc UNESCO công nhận Quan họ là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (2009). Những làn điệu quý hiếm ấy, bà thường chỉ hát riêng cho mình – hoặc cho các nhà nghiên cứu quốc tế.

“Quan họ không chỉ là hát,” bà nói, “cái gốc nằm ở lễ nghĩa, ở cách sống, cách ứng xử trong văn hóa Quan họ – điều tôi luôn nhấn mạnh với học trò.”

Lời cha còn vọng

Nhắc đến cha – nghệ nhân Nguyễn Đức Sôi – bà rưng rưng: “Bố tôi từng bảo: "Quan họ quý lắm các con ạ. Rồi cả thế giới sẽ biết đến nó." Giờ đây, lời tiên đoán ấy đã thành sự thật. Quan họ cho bà nhiều thứ – nhưng lớn nhất là tình yêu. “Tôi yêu Quan họ cũng là yêu tiếng hát dân tộc, yêu quê hương, yêu nơi chôn nhau cắt rốn. Nhiều lúc tôi tự hỏi: nếu không có Quan họ, tôi sẽ là ai?”

Quan họ Bắc Ninh không chỉ là di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc mà còn là nguồn cảm hứng bất tận cho nhiều loại hình nghệ thuật đương đại. Những làn điệu mượt mà, sâu lắng ấy đã đi ra khỏi những liền anh, liền chị trong hội làng để bước vào ca khúc hiện đại, hòa quyện trong tác phẩm hội họa, vang vọng trên sân khấu kịch, điện ảnh và cả trong các dự án nghệ thuật thị giác đương đại.

Tác phẩm "Quan họ ngày hội" của họa sĩ Đỗ Bảng

Trang phục truyền thống Dân ca Quan họ Bắc Ninh xuất hiện trong MV "Bắc Bling" của ca sĩ Hòa Minzy

Chất thơ trong câu ca Quan họ, nét duyên trong dáng người quan họ, và tinh thần lễ nghĩa, thủy chung của vùng Kinh Bắc từ lâu đã trở thành mạch chảy nuôi dưỡng sáng tạo cho nhiều nghệ sĩ, đưa dân ca trở thành một phần sống động trong đời sống nghệ thuật hôm nay.

Biên soạn: Hoàng Linh