Glasgow Boys: Cuộc nổi loạn trữ tình của hội họa Scotland trước ngưỡng hiện đại

To Pastures New của James Guthrie (1883), được vẽ khi ông mới 23 tuổi (Wikimedia Commons).

Khi thế kỷ 19 dần khép lại, một nhóm họa sĩ trẻ đến từ Glasgow, chán ngán với những khuôn mẫu lãng mạn kiểu Victoria, đã thổi một luồng gió châu Âu vào nền hội họa Scotland. Họ truyền cảm hứng từ những ý tưởng táo bạo về màu sắc và hình thức để tái hiện đời sống nông thôn chân thực, mở ra cánh cửa dẫn đến thời kỳ nghệ thuật hiện đại, nơi con người không chỉ hiện diện như hình bóng trong tranh, mà còn là trung tâm của câu chuyện về sự tồn tại và ý nghĩa sống.

Lấy cảm hứng từ chủ nghĩa hiện thực và ấn tượng Pháp, cùng nghệ thuật Hà Lan, nhóm họa sĩ – về sau được gọi là Glasgow Boys – từ chối những cảnh tượng rập khuôn về vùng Cao nguyên và những người nông dân được lãng mạn hóa. Thay vào đó, họ hướng tới con người thật trong bối cảnh thật, với một cách tiếp cận hội họa vừa tự nhiên vừa cấp tiến.

Nếu trường phái Ấn tượng Pháp được định danh bởi Degas, Manet hay Monet, thì bên kia eo biển Manche, khoảng 20 họa sĩ trẻ ở Scotland đã đưa phong trào này đến vùng đất của họ bằng nét chổi đầy quyết liệt, ánh sáng rực rỡ và sự tự do trong cấu trúc thị giác. Đây chính là buổi bình minh của chủ nghĩa hiện đại trên đất Scotland.

Sir John Lavery – Bữa tiệc quần vợt (1885), Phòng trưng bày nghệ thuật Aberdeen

Đoàn kết bởi sự vỡ mộng với học viện nghệ thuật hàn lâm, những gương mặt nổi bật như Sir James Guthrie và Sir John Lavery – người Ireland – đã mang giá vẽ ra đồng quê, lấy cảm hứng từ Jules Bastien-Lepage và tranh tông màu của James Abbott McNeill Whistler. Họ không chỉ vẽ cảnh mà còn vẽ tinh thần thời đại, một tinh thần từ chối giả tạo và hướng đến cái thực, cái sống.

Sự xuất hiện của họ đã đưa Glasgow lên bản đồ nghệ thuật vào cuối thế kỷ 19. Dù không có một tuyên ngôn chính thức nào, nhưng tất cả đều thống nhất trong tinh thần nổi loạn: chống lại sự sáo mòn nghệ thuật và lý tưởng hóa vùng đất họ sinh ra. Với kỹ thuật mới về màu sắc, hoa văn và ánh sáng – phần nào cũng chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật Nhật Bản – họ đã tạo nên một ngôn ngữ hội họa riêng biệt.

James Paterson – Sự thay đổi cuối cùng (1885)

Tinh thần tiên phong đó là kết quả của sự hòa quyện giữa chủ nghĩa hiện thực Pháp-Hà Lan và lòng nhiệt thành với phong cách plein air – vẽ ngoài trời. Tuy mang bóng dáng trường phái Ấn tượng Pháp, tranh của họ mang dấu ấn xã hội đặc thù: một Glasgow đang thay đổi, giàu có lên nhưng cũng đầy chia rẽ.

Sir James Guthrie – The Stonebreaker. Được bán với giá 60.000 bảng Anh thông qua Lyon & Turnbull (tháng 9 năm 2024)

Một Glasgow đang chuyển mình

Cuối thế kỷ 19, Glasgow là hiện thân của sự nghịch lý: công nghiệp bùng nổ, kinh tế phát triển, tầng lớp trung lưu nổi lên – nhưng đồng thời là sự nghèo đói tột cùng, điều kiện sống tồi tệ và khoảng cách giai cấp sâu sắc. Trong bối cảnh đó, Glasgow Boys – dù lấy bối cảnh nông thôn – vẫn kể những câu chuyện của thời đại: về con người, lao động, và sự thay đổi.

Như nhà báo Ian Jack từng nhận xét: “Sông Clyde hôi thối, ánh sáng bị che khuất, người dân sống chen chúc – không lạ khi các họa sĩ chọn vẽ cánh đồng thay vì thành phố mang tên họ.” Nhu cầu nghệ thuật từ tầng lớp giàu mới nổi đã giúp nuôi dưỡng nhóm họa sĩ này. Giống như Bastien-Lepage với Damvillers, Guthrie đã chọn Cockburnspath làm quê hương nghệ thuật, từ đó lan tỏa tinh thần sống thực đến đồng sự.

Con gái của Hind của Sir James Guthrie (1883), Phòng trưng bày Quốc gia Scotland

Họ sống được nhờ các nhà sưu tập và những nhà buôn nghệ thuật như Alexander Reid – người có liên hệ với Van Gogh và Gauguin. Tuy nhiên, sự hấp dẫn của thành công và tiền bạc cũng làm tan rã những lý tưởng ban đầu: Guthrie từ một người nổi loạn đã trở thành họa sĩ chân dung danh giá. Dù vậy, ảnh hưởng của Glasgow Boys thì không hề phai nhạt. Họ không chỉ mang chủ nghĩa Ấn tượng đến Scotland, mà còn khắc tên mình như một biểu tượng của sự can đảm trong nghệ thuật: dám phá vỡ, dám thay đổi, và dám sống thật bằng cọ vẽ của mình.

Nếu bạn muốn tôi viết đoạn kết luận ngắn để làm rõ giá trị lịch sử–nghệ thuật của Glasgow Boys hoặc triển khai bài thành tiểu luận hoàn chỉnh, tôi có thể tiếp tục.

Các nghệ sĩ: Những người thắp lửa cho chủ nghĩa hiện đại Scotland

James Guthrie (1859-1930): Nghiên cứu cho một đám tang ở vùng cao nguyên.

Mặc dù sau này đã chọn lối đi trầm lặng hơn qua các bức chân dung truyền thống, James Guthrie vẫn là linh hồn của câu trả lời Scotland đối với trường phái Ấn tượng. Được đào tạo theo phong cách hàn lâm cổ điển và từng học việc với John Pettie trong hai năm, Guthrie có nền tảng kỹ thuật vững vàng. Nhưng chỉ sau chuyến đi định mệnh đến Paris năm 1883, ông mới thật sự giải thoát mình khỏi xiềng xích học viện và bước vào địa hạt của những cái nhìn hiện đại.

Một đám tang ở vùng cao nguyên, của James Guthrie

Điều này hiện rõ trong tông màu dịu, nét cọ dày và khả năng chuyển tải chất liệu đời thường đầy nhân văn trong tranh ông. Tác phẩm A Highland Funeral phảng phất bóng dáng The Burial at Ornans của Courbet, nhưng phải đến A Hind’s Daughter, Guthrie mới thật sự lên tiếng bằng giọng điệu riêng – một sự kết hợp sống động giữa chủ đề giản dị, bảng màu ấm áp và những nét vẽ táo bạo, được lặp lại trong các tác phẩm như In the Orchard, nơi cây lá không chỉ là hậu cảnh, mà là nhân vật với linh hồn riêng.

Bên cạnh Guthrie là John Lavery – người con Ireland lưu lạc, nhưng gắn bó sâu sắc với Glasgow. Lavery chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ cả Guthrie và các họa sĩ Pháp như Monet, Manet, cũng như nét thanh tao của Whistler. Tranh A Quiet Day in the Studio (1885) thể hiện sự thiền định trong bố cục, nhưng sau thời gian sống tại Grez-sur-Loing năm 1883–84, ông bước ra ngoài trời và tìm thấy sức mạnh biểu cảm trong ánh sáng và màu sắc – điều hiện rõ trong Under the Cherry Tree (1884), nơi ánh sáng như rót mật vào từng cành hoa.

Khi thập niên 1880 trôi về cuối, ngọn lửa nghệ thuật lan rộng trong nhóm: các nghệ sĩ mới gia nhập và cùng nhau đẩy nghệ thuật Scotland đến bờ cõi chưa từng có. George Henry là một trong những người nổi bật nhất. Tác phẩm Barr, Ayrshire (1891) như một tấm thảm lấp lánh ngọc trai – màu sắc rực rỡ không nhằm tái hiện thực tế mà dựng nên cảm giác, trừu tượng, hoa văn và kết cấu – rõ ràng phản ánh ảnh hưởng từ mỹ học Nhật Bản. Trong khi đó, các bức như Sundown hay River Landscape by Moonlight (1887) cho thấy sự học hỏi từ Monet, nhưng với tâm hồn Clyde, không phải Seine.

George Henry – Thu thập quả mọng.

Nhóm nghệ sĩ này thường cùng nhau rời thành phố để tìm đến miền quê Scotland trong những chuyến đi hè, mang theo cọ vẽ, màu nước và niềm say mê với đời sống lao động. Những tên tuổi như Edward Arthur Walton, Edward Atkinson Hornel và James Paterson cùng tạo nên một cộng đồng sáng tạo năng động. Arthur Melville, dù không chính thức là thành viên, vẫn có ảnh hưởng lớn với sở thích phiêu lưu nghệ thuật qua những gam màu táo bạo lấy cảm hứng từ Tây Ban Nha và Bắc Phi.

Dù là Cockburnspath hay Ayrshire, Grez-sur-Loing hay Tangier, điều gắn kết các họa sĩ này chính là cái nhìn ân cần và tò mò về đời sống thường nhật – về lao động, đất đai và những khoảng lặng không tên trong sự tồn tại con người.

Phong cảnh nghệ thuật: Di sản của một cuộc nổi loạn sáng tạo

George Henry – Bên lề đường, Barr.

Giai đoạn cuối thế kỷ 19 chứng kiến sự bùng nổ của trí tưởng tượng và tự do trong nghệ thuật Scotland. Glasgow Boys, bằng chính cuộc nổi loạn chống lại chủ nghĩa phong cảnh lý tưởng hóa thời Victoria, đã viết lại lịch sử hội họa quốc gia. Họ biến phong cảnh không chỉ thành khung nền, mà thành bản thể sống động – nơi ánh sáng không chỉ chiếu mà thở, nơi màu sắc không chỉ tái hiện mà kể chuyện.

Các yếu tố trang trí và thẩm mỹ thị giác trong tác phẩm của họ cũng vang dội trong phong trào Celtic Revival, nơi đường nét và biểu tượng Celtic hồi sinh trong nghệ thuật hiện đại. Nhưng di sản lâu dài và sâu sắc nhất của Glasgow Boys chính là việc nâng tầm Glasgow từ một trung tâm công nghiệp trở thành kinh đô nghệ thuật – một nơi mà cọ vẽ có tiếng nói ngang hàng với thép và than.

Được khơi nguồn từ chủ nghĩa hiện thực Pháp, thẩm mỹ Nhật Bản, và tinh thần độc lập Scotland, tranh của Glasgow Boys là một kho tàng đa dạng về phong cách và cảm hứng. Tuy khác biệt về xuất thân, kỹ thuật hay chủ đề, họ vẫn đoàn kết trong một mục tiêu chung: khắc họa sự sống thực – không trang điểm, không phô trương – và qua đó, tìm kiếm ý nghĩa sâu xa của việc làm người trong thế giới đang đổi thay.

Từ đồng quê Cockburnspath đến phòng triển lãm hiện đại, hành trình của họ là minh chứng cho một điều: khi nghệ thuật dám phá bỏ chuẩn mực, nó có thể không chỉ phản ánh thế giới – mà còn định hình nó.

Nguồn: In Good Taste

Biên dịch: Trang Lê