Cách nghệ thuật Gothic thời Trung Cổ truyền cảm hứng cho các nghệ sĩ hiện đạ

( Marianne Stokes, Death and the Maiden (1908)

Câu hỏi vì sao nghệ thuật hiện đại lại nở rộ ở châu Âu vào thời điểm chuyển giao thế kỷ 20 từ lâu đã là một trong những đề tài hấp dẫn nhất trong lịch sử hội họa. Liệu nguyên nhân là do sự tiếp xúc với các ảnh hưởng phi phương Tây? Hay là sự xuất hiện của máy ảnh? Hoặc liệu một sự đoạn tuyệt triệt để với quá khứ có phải là cách duy nhất để thích nghi với một thế giới đang công nghiệp hóa nhanh chóng? Một triển lãm khảo cứu đầy bất ngờ mang tên “Gothic Modernity”, ra mắt lần đầu vào mùa thu năm ngoái tại bảo tàng Ateneum ở Helsinki và hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Oslo, đưa ra một giả thuyết khác.

Triển lãm cho rằng nhiều nghệ sĩ hiện đại hàng đầu lại bị cuốn hút một cách nghịch lý với quá khứ, đặc biệt là truyền thống Gothic thời Trung Cổ ở Bắc Âu và Đức. Những chủ đề như sự u ám, sang chấn, tâm linh và sự kỳ quái—những yếu tố tái hiện trong nghệ thuật Gothic—đã chứng minh sức hấp dẫn bền vững của chúng, đặc biệt đối với những người đang đối mặt với sự bất định vốn có của thời hiện đại. Đối với nhiều nghệ sĩ, Gothic không còn đơn thuần là một phong cách gắn với một thời kỳ hay địa điểm cụ thể nào có thể được phục hưng, mà là một cảm quan thẩm mỹ giàu tính sáng tạo và phổ quát, có thể được tiếp cận bởi bất kỳ ai.

( Michael Wolgemut, Dance of Death in the «Nuremberg Chronicle, (ca. 1493)

Vì vậy, có thể nhận thấy một tuyến kết nối xuyên suốt giữa các nghệ sĩ như Albrecht Dürer, Lucas Cranach the Elder và Hans Holbein the Younger với những người như Edvard Munch, Käthe Kollwitz, Akseli Gallen-Kallela và Ernst Ludwig Kirchner. Trong tạp chí nghệ thuật ngắn hạn Pan, được thành lập tại Berlin năm 1895, các tác phẩm của các bậc thầy thời Trung Cổ được in kèm với các minh họa của nghệ sĩ đương thời đến từ Bắc Âu và khu vực nói tiếng Đức.

Nhiều nghệ sĩ và nhà văn cuối thế kỷ 19 được biết đến với việc thực hiện những chuyến hành hương đến các địa điểm gắn liền với nghệ thuật Gothic, đặc biệt là tại Đức và Flanders. Họ bị hấp dẫn bởi tính biểu cảm sâu sắc của hội họa Gothic, coi đó như một cánh cửa dẫn lối để thể hiện những hiện thực khó nắm bắt. Điều này cũng mở đường cho hành trình khám phá thế giới nội tâm của nghệ sĩ, hoặc mang đến cái nhìn sâu sắc hơn về sự xa cách hay khủng hoảng của người khác.

( Installation view of “Gothic Modern: From Darkness to Light” at Norway’s National Museum of Art, Architecture and Design in Oslo. Photo: Ina Wesenberg.)

Với những chủ đề nặng nề như cái chết và nỗi đau, một số nghệ sĩ đã khôi phục lại kỹ thuật in khắc thời Trung Cổ, vốn có tác động mạnh mẽ nhờ vào đặc trưng đơn sắc và tính trực diện. Những nghệ sĩ khác lại sử dụng biểu tượng học như một phương tiện để truyền tải ý nghĩa sâu xa hơn trong từng cảnh tượng.

Dù đôi khi bị xem nhẹ như một phong trào thiếu tinh tế so với những đổi mới thời Phục Hưng—những gì đã kéo phương Tây thoát khỏi thời Trung Cổ và bước vào thời cận đại—phong cách Gothic chưa bao giờ mất đi sức quyến rũ của mình. Dưới đây là năm ví dụ tiêu biểu về những nghệ sĩ đã nhìn về quá khứ để hình dung nên một tương lai mới.

Edvard Munch

( Edvard Munch, Ashes (1895). Photo: The National Museum/ Børre Høstland.)

Khi đang vướng vào một cuộc tình, nghệ sĩ người Na Uy Edvard Munch đã vẽ tác phẩm Ashes, một hình ảnh đầy tuyệt vọng khi hai người yêu chia tay sau một cuộc hoan lạc. Như nhiều nhân vật nam trong tranh của Munch, người đàn ông hối hận ngồi gục đầu trong tay. Người phụ nữ thì nhìn thẳng về phía người xem với vẻ kinh hãi, chiếc váy trắng vẫn còn cài hờ, để lộ nội y màu đỏ nổi bật. Nghệ thuật Gothic dường như đã truyền cảm hứng cho các nghệ sĩ hiện đại trong việc khám phá những cảm xúc phức tạp liên quan đến dục vọng và mối liên hệ giữa tội lỗi và tình dục.

Munch từng phác họa nhiều hình ảnh nhà thờ Gothic và cửa sổ hoa hồng của chúng—nơi ánh sáng thiêng liêng tràn vào không gian vốn u ám, lạnh lẽo. Triển lãm đã liên kết mối quan tâm này của ông với xu hướng thể hiện tính hoành tráng mang màu sắc biểu hiện chủ nghĩa. Nhiều công trình Gothic xưa bị bỏ hoang, xuống cấp, nhưng làn sóng quan tâm mới đến hội họa Trung Cổ đã đi đôi với các nỗ lực trùng tu khắp châu Âu vào thế kỷ 19.

Marianne Stokes

( Marianne Stokes, Death and the Maiden (1908). 

Marianne Stokes, nghệ sĩ gốc Áo, đã trở thành một trong những tên tuổi hàng đầu của nền hội họa thời Victoria ở Anh, sau khi kết hôn với một họa sĩ phong cảnh người Anh và định cư tại đây. Bà chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ nhóm Tiền Raphael, những người tôn vinh văn hóa Trung Cổ như một biểu hiện của sự thuần khiết tâm linh và thẩm mỹ kể từ giữa thế kỷ 19. Các họa sĩ như Dante Gabriel Rossetti và Edward Burne-Jones đã phục dựng lại các chủ đề và văn học Trung Cổ với phong cách rực rỡ, cổ kính và đầy tính biểu tượng.

Tác phẩm Death and the Maiden của Stokes dựa trên một mô-típ phổ biến trong hội họa thời Phục Hưng Đức, trong đó một thiếu nữ bị bắt giữ bởi nhân vật hóa thân của cái chết, phát triển từ hình tượng allegory cổ điển của “vũ điệu tử thần” (danse macabre). Trong tác phẩm u tối này, một thiếu nữ khiếp sợ đang bị cái chết ôm chặt trong vòng tay lạnh giá. Mô-típ này đã được tái hiện trong thời Victoria, với nghệ sĩ Evelyn De Morgan cũng tạo ra phiên bản riêng mang tên Thiên thần của cái chết.

Akseli Gallen-Kallela

( Akseli Gallen-Kallela, Lemminkäinen’s Mother (1897). 

Tác phẩm Lemminkäinen’s Mother là một trong những kiệt tác nổi tiếng nhất của nghệ sĩ Phần Lan Akseli Gallen-Kallela. Tác phẩm mô tả cảnh tượng trong sử thi dân tộc Phần Lan Kalevala, khi cơ thể anh hùng Lemminkäinen được mẹ vớt lên từ dòng sông và lắp ráp lại. Khi bà chờ đợi thần Ukko giúp hồi sinh con trai, bà được Gallen-Kallela khắc họa theo phong cách pietà cổ điển. “Pietà”, tức là “lòng thương xót”, là hình tượng Đức Mẹ bồng xác Chúa Jesus sau khi ngài được hạ xuống khỏi thập giá—một trong những chủ đề được tái hiện nhiều nhất trong nghệ thuật Kitô giáo, và là biểu tượng mẫu mực cho nỗi đau mẫu tử.

Như triển lãm chỉ ra, biểu tượng Kitô giáo quen thuộc đã được nhiều nghệ sĩ hiện đại tái định nghĩa, vay mượn tính biểu cảm đặc trưng và gán cho nó những ý nghĩa mới. Gallen-Kallela cũng phục hồi truyền thống khắc gỗ Trung Cổ với các tác phẩm như Flower of Death, Death and the Flower, một tượng đài tưởng niệm con gái quá cố của ông, và ông cho rằng đây là một phương tiện hiệu quả để thể hiện nỗi đau nội tâm.

Theodor Kittelsen

( Theodor Kittelsen, She covers the whole country (1904)

Theodor Kittelsen, nghệ sĩ người Na Uy, nổi tiếng với các minh họa truyện cổ tích và truyền thuyết Bắc Âu. Ông sáng tạo ra nhiều nhân vật như quỷ rừng hay quái vật hồ, đặt chúng vào khung cảnh thiên nhiên hoang dã, kết hợp giữa sự u ám và hài hước.

Một loạt tranh minh họa của ông được lấy cảm hứng từ các truyện dân gian về “cái chết đen”—dịch hạch từng hoành hành khắp châu Âu vào thế kỷ 14. Trong loạt tranh này, cái chết được nhân hóa thành nhân vật Pesta—một bà lão đáng sợ lang thang khắp thế giới. Trong một cảnh mờ sương, bà bay như cú vọ trên đỉnh cây. Ở cảnh khác, đầu bà xuất hiện nơi cầu thang khi đang leo lên tầng, khiến người xem có cảm giác bị dồn vào đường cùng.

Käthe Kollwitz

( Käthe Kollwitz, Death and Woman (1910)

Tác phẩm của nghệ sĩ người Đức Käthe Kollwitz không ngần ngại đối diện với sự chết chóc và nỗi đau, ngay cả trước khi bà sử dụng hội họa như một phương tiện để vượt qua nỗi mất mát sau cái chết của con trai trong Thế chiến thứ nhất. Sau biến cố này, bà liên tục quay trở lại mô-típ pietà, và nhiều tác phẩm của bà tập trung vào tiếp xúc thể xác—dù là dịu dàng hay đè nén—để khám phá chiều sâu trong mối quan hệ con người. Chính vì thế, Kollwitz đã đưa vũ điệu tử thần (danse macabre) đến đỉnh điểm đầy ám ảnh trong tác phẩm Death and Woman, nơi nhân vật nữ chính bị giằng xé giữa khả năng sinh ra sự sống mới và sức hút không thể cưỡng của cái chết.

Triển lãm “Gothic Modern: From Darkness to Light” hiện đang được trưng bày tại Phòng trưng bày Quốc gia Oslo cho đến ngày 15 tháng 6 năm 2025.

Nguồn : How Gothic Art From the Middle Ages Inspired Modern Artists

Biên dịch : Bảo Long