28 tác phẩm nghệ thuật mất tích hơn 30 năm đã trở về Nam Phi

Vào tháng 5 năm 2023, một cuộc điện thoại đã thay đổi tất cả đối với nghệ sĩ Nam Phi Mmakgabo Helen Sebidi. “Chúng tôi có tin tốt đây,” người đầu dây bên kia nói. “Các tác phẩm của bà ở Thụy Điển đã được tìm thấy.”

Sebidi, khi ấy đã 80 tuổi, không giấu được xúc động. “Những đứa con của tôi, những đứa con của tôi,” bà thốt lên trong nước mắt. Với bà, những bức tranh chính là máu thịt, là con ruột của bà.

Năm 1991, Sebidi nhận lời mời đến Thụy Điển để tham gia một triển lãm nghệ thuật. Bà đã sáng tác bộ sưu tập gồm 32 tác phẩm mang tên Ntlo E Etsamayang (tạm dịch: "Ngôi nhà biết đi"). Tuy nhiên, ngay sau đó, toàn bộ số tranh này đã biến mất không dấu vết. Bà gửi thư liên tục suốt nhiều năm để hỏi tin tức, nhưng mọi nỗ lực đều vô vọng.

Phải đến tận tháng 5/2023, trong lúc dọn dẹp gác mái tại một trường trung học dân lập ở Thụy Điển, người trông coi Jesper Osterberg đã tìm thấy một cuộn giấy lớn có ghi tên Sebidi, cùng dấu gửi từ Johannesburg đến Stockholm bằng đường hàng không.

Cuộn giấy ấy chính là 28 trong số 32 tác phẩm thất lạc – những tranh sơn dầu nghệ thuật được vẽ trên giấy thủ công, có màu sắc và bố cục đặc biệt.

Hành trình nghệ thuật của một biểu tượng

Sinh năm 1943 gần Hammanskraal, Sebidi lớn lên với sự dẫn dắt của người bà – một họa sĩ truyền thống. Niềm yêu thích hội họa đã được nhen nhóm từ thuở nhỏ. Bà rời trường học sau lớp 8, làm giúp việc và học may để phụ giúp gia đình. Mãi đến năm 1970, Sebidi mới được học vẽ và điêu khắc chính quy.

Mmakgabo Helen Sebidi từng trưng bày một số tác phẩm đầu tay của mình trong khuôn khổ chương trình “Art in the park” tại Johannesburg, Nam Phi vào những năm 1970

Những năm đầu, bà thường mang tranh ra trưng bày dưới bóng cây trong chương trình “Art in the park” tại Johannesburg. Chính từ đây, tài năng của bà bắt đầu được chú ý trong giới nghệ thuật hội họa.

Năm 1985, Sebidi có triển lãm cá nhân đầu tiên – cũng là lần đầu một nữ nghệ sĩ da đen ở Nam Phi đạt được điều này. Bốn năm sau, bà nhận học bổng Fulbright và sang Mỹ học tiếp tại New York. Nhưng bước ngoặt lớn nhất là chuyến đi Thụy Điển năm 1991 – nơi khởi nguồn của một bí ẩn kéo dài suốt ba thập kỷ.

Những đứa con thất lạc

Sau một tai nạn xe nghiêm trọng vào năm 1989, Sebidi cho biết bà đã có một thị kiến về những người phụ nữ và khu rừng linh thiêng, thôi thúc bà sáng tác loạt tranh đặc biệt. Trong suốt một năm, bà làm việc không ngừng nghỉ để tạo nên Ntlo E Etsamayang – loạt tranh thể hiện ký ức, lịch sử và linh hồn của người phụ nữ châu Phi.

Tranh của Sebidi thời kỳ này mang màu sắc mạnh mẽ, bố cục dày đặc, giàu cảm xúc – khác biệt hoàn toàn với những tranh sơn dầu đơn sắc bà từng làm trước đó. “Mỗi nét vẽ là một cách đối diện với nỗi đau,” giám tuyển Gabriel Baard nhận xét.

Sebidi mang 32 bức tranh đến Thụy Điển nhưng chưa kịp trưng bày thì được thông báo phải chờ. Bà để tranh lại cho người phụ trách bảo quản và đợi đến lượt. Nhưng sau đó, không ai gọi lại. Một năm trôi qua, rồi nhiều năm nữa, bà chỉ nhận được tin rằng tranh “đã mất” – có thể bị trộm. Suốt 30 năm, Sebidi không ngừng tìm kiếm những đứa con tinh thần của mình.

Một trong những tác phẩm đầu tay của họa sĩ Mmakgabo Helen Sebidi, khắc họa những khung cảnh nông thôn truyền thống từ thời kỳ trước khi châu Âu đặt chân đến châu Phi.

“Bayeng (Cuộc viếng thăm)” thuộc bộ sưu tập “Ntlo E Etsamayang (Ngôi nhà biết đi)”, tranh dán giấy pastel trên giấy, sáng tác năm 1991.

Màn tái ngộ xúc động

Phần trên của một trong những tác phẩm bị thất lạc của Mmakgabo Helen Sebidi lộ ra từ cuộn tranh được tìm thấy trên gác mái của một trường trung học ở Thụy Điển vào tháng 5 năm 2023, sau khi người trông coi trường dọn dẹp một chiếc tủ.

Gabriel Baard đã đích thân đến miền nam Thụy Điển để tiếp nhận và đưa 28 bức tranh trở về Johannesburg. “Khi nhìn thấy chúng, tôi thực sự xúc động. Cảm giác như những khuôn mặt trong tranh đang nhìn lại tôi,” anh kể.

Sebidi đã mời cả cộng đồng – gia đình, bạn bè và người dân địa phương – đến chứng kiến giây phút đoàn tụ thiêng liêng. Khi bà mở từng cuộn tranh, những tiếng thở dốc, những giọt nước mắt đã rơi trong im lặng. “Những bức tranh ấy hoàn toàn vượt thời gian,” Mark Read, đại diện phòng tranh Everard Read nhận xét.

Mmakgabo Helen Sebidi mỉm cười rạng rỡ trong buổi lễ chào đón các tác phẩm của bà trở về Nam Phi vào năm 2023.

Ngày 6 tháng 4 năm 2024, Ntlo E Etsamayang chính thức được trưng bày lần đầu tiên tại Phòng tranh Đại học Johannesburg, phối hợp cùng Đại sứ quán Thụy Điển tại Pretoria. Bộ sưu tập này cũng được đánh giá là một phần trong dòng tranh nghệ thuật hiện đại và tranh nổi tiếng thế giới của Nam Phi.

Các tác phẩm gây ấn tượng với hình ảnh những nhóm người đan xen, chồng lên nhau như đang chuyển động. Tông màu chủ đạo là cam và đỏ sẫm, bề mặt được dán chồng lớp giấy thủ công xé tay tạo chiều sâu và xúc cảm mạnh mẽ. Những yếu tố này khiến bộ sưu tập trở thành một tập hợp tranh phong cảnh con người đầy tính biểu tượng.

Dù vẫn còn bốn bức nhỏ chưa tìm thấy, Sebidi mãn nguyện khi được nhìn thấy phần lớn “đứa con” trở về.

Di sản cho thế hệ sau

Sebidi tin rằng loạt tranh bị “giấu đi” suốt 30 năm là một cách mà tổ tiên muốn thế hệ hôm nay phải sẵn sàng cho những tiếng nói lớn hơn.

“Chúng ta cần những hệ thống tri thức châu Phi – được tạo lập, công bố và lan tỏa rộng rãi” bà nói.