Sơn mài là một loại hình nghệ thuật đắt đỏ ở Việt Nam

Người dẫn: Sơn mài là một loại tranh truyền thống của Việt Nam được tạo ra bằng cách sử dụng nhựa cây sơn, loại nhựa này tương đối độc hại, được thu hoạch từ một vùng của đất nước. Tranh sơn mài đòi hỏi nhiều tháng để lên màu và mài các lớp sơn để hiện ra các hình ảnh. Năm ngoái, một bức tranh sơn mài đã được bán đấu giá với giá 972.000 USD. Vậy, điều gì đã làm cho những bức tranh này trở nên đặc biệt? Và tại sao chúng lại đắt như vậy?

Phạm Chính Trung: Bạn không bao giờ thực sự biết được những gì bên dưới một bức tranh sơn mài trong quá trình hoàn thiện nó. Và vì vậy, quá trình này bao gồm việc các họa sĩ chà nhám tác phẩm thành hình dạng, từ từ để lộ màu sắc, tạo cho họ cảm giác mong đợi như thể đang vượt qua vạch đích, và các họa sĩ rất thích cảm giác đó.

Người dẫn: Phạm Chính Trung đã dành gần 50 năm để trở nên thành thạo với công việc sơn mài và biết rằng nghề này tuy mệt mỏi nhưng xứng đáng như thế nào. Đây là một loại hình nghệ thuật có giá trị đáng kinh ngạc trong nền văn hóa Việt Nam, đòi hỏi cả thời gian, kỹ năng và nguyên liệu tự nhiên độc quyền để làm ra nó. Quá trình sản xuất sơn mài bắt đầu từ những khu rừng Việt Nam, nơi những người trồng rừng lấy nhựa từ sáp của một loài cây có tính độc hại có nguồn gốc từ Đông Nam Á được gọi là Rhus succedanea (cây sơn ta). Người trồng rừng phải chặt hơn 400 cây để lấy từ 1 đến 1,5 kg nhựa.

Tạ Thị Thu Hương: Cây sơn ta sau 3 năm trồng mới cho thu hoạch, sau đó 4 đến 5 năm có thể thu hoạch tiếp. Để lấy nhựa cây, chúng ta phải bắt đầu từ 4 giờ sáng, rạch trên vỏ cây, dùng vỏ trai để hứng nhựa. Chúng tôi thu thập nhựa sau ba đến bốn tiếng.

Người dẫn: Sau khi thu hoạch, nhựa phải được loại bỏ hết tạp chất và trộn trong vài giờ trước khi sơn thích hợp cho tranh vẽ. Một trong những đặc điểm cơ bản của sơn mài là độ sâu được tạo ra bằng cách sơn thêm nhiều lớp sơn và chà nhám lại. Những lớp này không phải lúc nào cũng có thể thấy được trong tác phẩm đã hoàn thành nhưng là điểm khác biệt của tranh sơn mài với các phong cách tranh thông thường khác. Với chất liệu sơn dầu, các họa sĩ vẽ từ sau ra trước, vẽ phong cảnh trước và các chi tiết sau. Quy trình làm tranh sơn mài thì ngược lại.

Phạm Chính Trung: Hai phong cách hơi khác một chút. Bởi vì bản phác thảo và các chi tiết của tranh sơn mài bị che phủ, ta không thể nhìn thấy chúng khi bức tranh hoàn thành nhưng sau khi được chà nhám chúng sẽ xuất hiện lại.Vẽ tranh sơn mài khá căng thẳng ở điểm này. Rất khó để tạo nên các chi tiết hòa trộn trong bức tranh, nhưng bạn phải xem bạn đã sử dụng đúng vật liệu chưa. Màu có đúng sắc thái không? Chúng có đủ cường độ không? Kỹ thuật của bạn thể hiện trong những đặc điểm tương phản đó. Không có nó, bức tranh trở nên đồng nhất, gần giống như một bức tranh sơn dầu.

Người dẫn: Các nghệ sĩ trộn các thành phần tự nhiên để tạo ra màu sắc, như vỏ trứng để tạo ra màu trắng hoặc chu sa, một loại quặng độc, để tạo ra màu đỏ. Trong một số trường hợp, các nghệ sĩ thêm các lá bạc, đôi khi thậm chí vàng, để tạo ra một ánh sáng nhẹ nhàng. Những yếu tố này có thể là một trong những phần đắt nhất của tranh sơn mài.

Phạm Chính Trung: Chu sa có chứa thủy ngân. 1 lạng chu sa, khi đo trên lòng bàn tay chỉ to bằng quả trứng cút, nhưng ta có thể cảm nhận được độ nặng của nó. Bạn thấy đấy - 1 triệu đồng Việt Nam (~  45 USD) cho một chiếc túi nhỏ như thế này. Xét trên mặt vật liệu, nó rất tốn kém để sử dụng.

Người dẫn: Mặc dù nguyên liệu thô cho bức tranh có thể đắt hơn nhiều so với những phong cách khác, nhưng kỹ năng và tác phẩm của người nghệ sĩ mới là thứ tạo nên giá trị cuối cùng. Cùng với sự kiên nhẫn của người họa sĩ, mỗi tác phẩm đều vô cùng độc đáo và khó đoán. Đó là bởi vì các họa sĩ không bao giờ chắc chắn về cách các lớp sẽ được hiện lên lại thế nào thông qua việc mài. Điều này có thể làm tăng giá trị của tác phẩm hoặc buộc một họa sĩ phải bắt đầu lại từ đầu.

Phạm Chính Trung: Thông thường, các họa sĩ sơn mài truyền thống, nếu đã hiểu kỹ thuật và nắm rõ ý tưởng từ bức ký họa ban đầu của mình thì có thể kiểm soát được 80% ý tưởng. 20% còn lại là nhờ vào sự ngẫu nhiên. Đôi khi nó có thể làm cho bức tranh đẹp hơn nhiều so với dự định ban đầu hoặc không đạt yêu cầu trong một hoàn cảnh khác. Trong trường hợp này, người họa sĩ phải bắt đầu lại từ đầu.

Người dẫn: Họa sĩ phải cẩn thận để từng lớp sơn khô hoàn toàn trước khi tiến hành mài. Nếu không, màu sắc hoặc thiết kế có thể bị phá hủy. Sẽ không có khoảng thời gian nhất định mà một lớp cần để khô, vì nó phần lớn phụ thuộc vào thời tiết của ngày hôm đó.

Phạm Chính Trung: Mỗi khi hoàn thành một bức tranh - nếu bức tranh đó sử dụng chất liệu truyền thống thì luôn cần được làm khô. Chúng cần độ ẩm. Lý tưởng nhất là khi độ ẩm trong nhà từ 70% đến 80%, sơn mài sẽ khô rất nhanh. Nó không thể khô vào một ngày khô. Đó là do độ ẩm không khí. Hơi nước trong không khí là chất xúc tác để các thành phần trong sơn mài kết nối với nhau, dẫn đến sơn mài bị khô. Nếu mọi việc suôn sẻ, nó sẽ khô trong vài ngày. Ví dụ, nếu không khí khô, đôi khi có thể mất ba ngày để sơn đóng rắn. Để làm một bức tranh sơn mài, có thể mất hàng tháng.

Người dẫn: Sau nhiều tuần làm việc, các miếng sơn được đánh bóng bằng bột than, tạo nên bề mặt nhẵn và độ sáng bóng lâu dài của sơn mài. Các nghệ nhân đã sử dụng sơn mài để tạo ra lớp sơn bóng trong hàng nghìn năm. Một trong những ứng dụng nổi tiếng nhất của nó là những món đồ sơn mài Nhật Bản - dùng để trang trí nội thất, hộp và đồ ăn. Nhưng vào đầu thế kỷ 20, các nghệ sĩ Việt Nam đã phát triển niềm yêu thích với tranh sơn mài và tạo ra một phong cách riêng cho thế giới. Tranh sơn mài đem đến cho người xem ấn tượng, tuy nhiên, quá trình này vừa tốn kém vừa gian khổ. Và đó là lý do tại sao Phạm Chính Trung tin rằng tương lai của truyền thống này sẽ phụ thuộc vào việc tìm kiếm thêm nhiều họa sĩ sẵn sàng học hỏi nó.

Phạm Chính Trung: Để duy trì truyền thống, chúng tôi cần nhân lực. Chỉ dựa vào những họa sĩ có tâm huyết với nghề thì sẽ không hiệu quả. Nó sẽ không lâu dài. Bạn không thể duy trì theo cách đó. Cần phải có sự phát triển. Nếu chúng ta chỉ quan tâm đến việc tìm cách khôi phục một truyền thống khi nó đã mất đi thì điều đó là không thể. Một khi truyền thống bị mai một, cả nền nghệ thuật sẽ đi xuống.

Nguồn: https://www.businessinsider.com/why-traditional-son-mai-lacquer-painting-so-expensive-2021-2 
Biên dịch: Khanh
Biên tập: Huyền