Khám phá thế giới siêu thực và đầy ám ảnh của Kaari Upson tại Đan Mạch

Từ nay đến hết năm 2025, Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Louisiana (Louisiana Museum of Modern Art) tại Đan Mạch đang tổ chức triển lãm nghệ thuật toàn diện đầu tiên về nghệ sĩ Kaari Upson – một trong những gương mặt nghệ thuật đương đại nổi bật và gây tranh cãi nhất của Mỹ trước khi qua đời năm 2021. Với tiêu đề “Dollhouse – A Retrospective”, sự kiện nghệ thuật lần này mang đến một cái nhìn toàn diện về sự nghiệp ngắn ngủi nhưng sâu sắc của Upson, tái hiện thế giới nội tâm đầy bất ổn, đan xen giữa hư cấu, tự sự và những phản tư sâu sắc về bản sắc Mỹ, ký ức và chấn thương.

Một hành trình xuyên qua tâm lý xã hội Mỹ

Lớn lên và làm việc tại Los Angeles – vùng đất của những giấc mơ và nỗi ám ảnh – Kaari Upson xây dựng thực hành nghệ thuật của mình như một quá trình đào sâu vào tâm lý tập thể của xã hội Mỹ. Được đào tạo tại CalArts, cô chịu ảnh hưởng từ truyền thống nghệ thuật khái niệm và trình diễn, nhưng phong cách của cô mang dấu ấn rất riêng: nồng nàn cảm xúc, siêu thực và nhiều tầng nghĩa.

Dự án Larry: Huyền thoại hóa đời sống vô danh

Kaari Upson, Untitled, 2007. Hình ảnh: Esme Trust / Kaari Upson Trust. Photo: Ed Mumford.

Trung tâm của triển lãm nghệ thuật là The Larry Project (2005–2014), một hành trình kéo dài cả thập kỷ bắt nguồn từ một kho lưu trữ cá nhân mà Upson tìm thấy trong ngôi nhà bỏ hoang tại San Fernando Valley. Từ những mảnh ghép rời rạc, cô tạo nên một nhân vật hư cấu tên Larry – hiện thân cho những giấc mơ nam tính, chủ nghĩa tư bản và sự mục ruỗng trong xã hội Mỹ. Cô tái hiện ngôi nhà của Larry bằng chất liệu latex mềm dẻo trong tác phẩm Recollection Hysteria (2012), hay mô phỏng The Grotto – bể bơi nổi tiếng tại dinh thự Playboy – như một hang động của vô thức và dục vọng.

Hình hài ký ức: Giữa đau thương và dịu dàng

Kaari Upson, Oma (Blue eyes), 2020. Hình ảnh: Esme Trust / Kaari Upson Trust. Tư liệu Sprüth Magers.

Một trong những điểm nhấn đặc biệt tại triển lãm là Mother’s Legs (2018–2019) – các khối urethane dài, treo lơ lửng như những phần cơ thể mất mát, được đúc từ gỗ bị mối ăn từ cây trước nhà tuổi thơ của Upson. Mỗi khối đều có phần gối đúc từ chính nghệ sĩ hoặc mẹ cô – những “thân thể lai” giữa người và cây, vừa u buồn vừa huyền ảo. Qua đó, Upson gợi mở về ký ức, nguồn cội và mối quan hệ mẫu tử vừa dịu dàng vừa ám ảnh.

Hình ảnh người mẹ – sinh ra tại Đông Đức, sống ở Tây Đức rồi sang Mỹ để theo đuổi giấc mơ Mỹ – luôn hiện diện trong tác phẩm của Upson như một biểu tượng cho sự di cư, tái thiết và cả sự hy sinh bản thân. Trong khi đó, hình ảnh người cha chỉ xuất hiện một lần trong tác phẩm Untitled (2020–2021): một cơ thể vô danh mặc sơ mi caro, nằm sấp, bị đâm bởi năm chai nhựa đỏ như dao găm.

Từ búp bê đến chân dung trừu tượng: những cơn mơ u tối

Triển lãm cũng trưng bày những căn nhà búp bê khổng lồ – bản sao phóng đại từ mô hình mà mẹ Upson từng làm cho con gái cô – biến hóa thành sân khấu cho các nghi thức chấn thương. Trong tác phẩm The Grotto, Upson hoá thân thành các nhân dạng nữ dị dạng, mang ngực và bộ phận sinh dục bằng silicon, nói chuyện qua điện thoại trong một không gian kín như bể nước – vừa lạ lẫm vừa khơi gợi sự đồng cảm khó gọi tên.

Kaari Upson, Untitled, Kiss, 2007. Hình ảnh: Esme Trust / Kaari Upson Trust. Tư liệu Sprüth Magers.

Tác phẩm cuối cùng chưa hoàn thiện của cô, Untitled (Foot Face), gồm 140 bản vẽ mực – nhật ký thị giác cuối đời – lặp đi lặp lại hình ảnh gương mặt Upson ghép cùng bàn chân mẹ. Khi loạt tranh tiến triển, bàn chân biến mất, chỉ còn lại đôi mắt trôi nổi – dấu hiệu của sự tan rã bản ngã và bản thể, gợi đến một ám ảnh về mất mát, bệnh tật và cái chết.

Từ hội họa đến trình diễn: nghệ thuật như nghi lễ tập thể

Mặc dù phần lớn tác phẩm của Upson có hình thức điêu khắc và sắp đặt, ngôn ngữ thị giác của cô vẫn đậm tính hội họa – sử dụng latex pha màu, airbrush và các lớp sơn như đang vẽ trên chất liệu lạ. Đặc biệt, Upson thường dùng hình ảnh chữ viết tay, biểu tượng, hoặc chơi chữ trong tiêu đề tác phẩm – một phần mở rộng của thực hành văn chương vốn được cô coi trọng tương đương hội họa.

Kaari Upson không chỉ là một nghệ sĩ thị giác, mà còn là người kể chuyện – kể bằng hình ảnh, chất liệu, và những ám ảnh mang tính lịch sử lẫn cá nhân. Với Dollhouse – A Retrospective, người xem được bước vào một thế giới vừa dị thường, vừa cảm động – nơi những câu hỏi về bản sắc, ký ức và sự mất mát vẫn tiếp tục vang vọng.

Triển lãm nghệ thuật “Kaari Upson: Dollhouse – A Retrospective” tại Louisiana Museum of Modern Art, Đan Mạch sẽ mở cửa cho tới hết năm 2025, sau đó sẽ tiếp tục hành trình lưu diễn tại Kunsthalle Mannheim (Đức) và MASI Lugano (Thụy Sĩ).

Nguồn: Kaari Upson’s unsettling, grotesque and seductive world in Denmark

Quỳnh Hoa