Các nhà nghiên cứu văn hóa, phê bình nghệ thuật của Việt Nam nay ở đâu?

Giữa thời đại bùng nổ mạng xã hội, ai cũng có thể bày tỏ quan điểm về tác phẩm nghệ thuật và trở thành nhà phê bình văn hóa. Tuy nhiên, các nhà phê bình chuyên nghiệp được đào tạo bài bản đang thiếu trầm trọng ở Việt Nam.

Nhà nghiên cứu văn hóa, phê bình mỹ thuật Phan Cẩm Thượng

Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học nghệ thuật Trung ương - PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ vừa tuyên dương đội ngũ những nhà lý luận, phê bình văn học nhưng cũng tiết lộ rằng hiện nay có rất ít người trẻ xuất bản về sách lý luận và phê bình văn học.

Một trong những nguyên nhân là do thiếu các cơ sở đào tạo có chuyên ngành phản biện. Cả nước chỉ có một cơ sở đào tạo liên quan đến phê bình văn học là Khoa Viết văn và Báo chí Trường Đại học Văn hóa Hà Nội. Khoa có ba chuyên ngành - thơ, sáng tác văn xuôi và phê bình. “Nhiều năm nay, học sinh không chọn ngành phê bình văn học nghệ thuật nên nhà trường cũng không tuyển sinh được ngành này. Do đây là một nghề khó khăn và thu nhập không đủ cao để trang trải những nhu cầu cơ bản”, ông nói.

Nhà phê bình văn hóa nghệ thuật Phan Cẩm Thượng, người có 40 năm làm nghề phê bình, cho biết: “Nhà phê bình không sống được bằng nghề. Tôi và các đồng nghiệp, những người được gọi là ‘nhà phê bình văn học’, đang sống bằng nghề vẽ tranh và bán hàng. Chúng tôi vẫn tiếp tục viết và cống hiến hết mình với nghề. Chúng tôi là tấm gương xấu cho những sinh viên được đào tạo về phê bình văn học, bởi họ sẽ nghĩ rằng họ không có quá nhiều kỳ vọng vào nghề,” ông Phan Cẩm Thượng nói với VietNamNet.

PGS.TS Nguyễn Thị Mỹ Liêm - Phó chủ tịch Hội Âm nhạc TP.HCM, cho biết: “Nếu hỏi có ai sống được bằng nghề phê bình nghệ thuật không, họ sẽ lắc đầu”. Bà Liêm cho rằng cần phải trải qua nhiều năm học hỏi, tích lũy đủ kinh nghiệm mới trở thành được một nhà phê bình. Thu nhập thấp không xứng đáng với những nỗ lực mà một nhà phê bình bỏ ra. “Mới đây, tôi viết một bài phê bình âm nhạc và được nhuận bút khiêm tốn 1,5 triệu đồng cho bài 10 trang đăng trên tạp chí chuyên ngành. Tiền bản quyền cao hơn mức tiền bản quyền trung bình được trả trên thị trường. Tuy nhiên, tôi đã mất rất nhiều thời gian để viết bài báo,” bà nói.

“Mấy hôm trước, tôi có viết một bài về nhạc bolero và tôi được biết thù lao nhuận bút rơi vào khoảng 750.000 đồng cho bài viết dài 15 trang. Những ví dụ này có thể giải thích tại sao TP.HCM không có những nhà phản biện chuyên nghiệp. Tôi rõ ràng là nhà phê bình trẻ nhất dù đã 60 tuổi,” bà nói thêm.

Bà Ngô Phương Lan - Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương cho rằng một nguyên nhân nữa dẫn đến tình trạng thiếu các nhà phê bình là “bệnh ngại nói thật”.

“Khi một tác phẩm nghệ thuật, một sự kiện văn hóa ra đời gây chấn động dư luận, nếu nhà phê bình đưa ra quan điểm trái ngược với dư luận thì có thể vấp phải sự phản đối, chỉ trích. Làm sao chúng có thể tồn tại giữa sự tẩy chay của mọi người và đặc biệt là của các anh hùng bàn phím?” bà nói.

Nhà phê bình văn học Nguyễn Hoài Nam cảnh báo về sự thờ ơ ngày càng cao của công chúng đối với văn học. “Thực sự đáng lo ngại khi các tác phẩm văn học, kể cả những kiệt tác của thế giới, chỉ được xuất bản với số lượng 1.000 bản mỗi lần tại Việt Nam, đất nước có dân số đến 95 triệu người. Sẽ là một thắng lợi lớn nếu 10.000 bản được in”, ông cho biết.

Ông nói: “Trong điều kiện như vậy, chúng ta xây lâu đài trên không nếu mơ đến một đội ngũ hùng hậu những người trẻ làm phê bình văn học. “Nhà phê bình văn học trước hết phải là người đọc, người đọc trung thành và say mê văn chương như một người tình, chứ không phải bất kỳ yếu tố nào khác.”

Một lý do khiến những người trẻ tuổi có thể xa lánh sự nghiệp là sự đòi hỏi kỳ công về mặt thời gian. Rất ít người sẵn sàng dành thời gian cho công việc không mang lại nhiều tiền. Hơn 10 năm trước, trên sân khấu văn học xuất hiện một nhà phê bình trẻ, sắc sảo và tài hoa. Lối viết khiến người ta tin rằng anh sẽ có một sự nghiệp phê bình văn học nổi bật trong tương lai. Tuy nhiên, chỉ 2-3 năm sau, anh bất ngờ biến mất và bặt vô âm tín từ đó đến nay. Cuối cùng, có người phát hiện ra rằng nhà phê bình trẻ tuổi đã trở thành một doanh nhân có thu nhập hàng tháng vài nghìn đô la.

Kể lại câu chuyện, ông Nam cho biết rằng mình tin nhà phê bình trẻ một thời vẫn đọc sách mỗi ngày nhưng không muốn dành thời gian viết về những gì mình đọc được chỉ để nhận nhuận bút vài trăm nghìn đồng.

Biên dịch: Vũ 

Biên tập: Huyền

Nguồn: Where are the Vietnamese art critics and cultural researchers?